In de regio Noordhorn en Zuidhorn woonden meerdere rijke families in bezit van grote, versterkte, woningen of boerderijen. Groningen kende formeel geen adel, maar wel zogeheten ‘landjonkers’ – de machtige en welgestelde heren van het platteland. Ze woonden in prachtige grote boerderijen, steenhuizen of borgen (versterkt kasteel).

Oorspronkelijk bestond er een systeem waarbij de rechtersfunctie rouleerde over de eigenaren van de verschillende boerderijen (heerden). Sommige boeren wisten zich binnen dat systeem op te werken en gingen hun boerderij versterken. Daaruit ontstonden de eerste steenhuizen. Een dergelijke behuizing, in oorsprong een versterkte boerderij, verschafte een zekere veiligheid aan de bewoners en omwonenden. Toen deze beschermende functie verloren ging doordat eventuele aanvallers konden beschikken over verbeterde vormen van geschut, werd vanaf de 15e eeuw overgegaan tot het uitbouwen van het steenhuis naar luxueus ingerichte buitenverblijven, vaak door het aanbouwen van vleugels. Met name in de 17e en 18e eeuw nam dit een grote vlucht. (Wikipedia)

Borg in Noordhorn

Ook Noordhorn kende, in elk geval één, bekende borg: Borg Noordwijk.

In een oud boek, “Kerken van Noord en Zuidhorn” met als ondertitel: “vanaf 1600 tot heden met een beschrijving van het dorp Noordhorn voor 1600” (H.F. Poort, 1935) is enige informatie en een tekening te vinden van Borg Noordwijk in Noordhorn en bijbehorende terreinen.

De tekening, meer een situatieschets, lijkt niet geheel juist te zijn qua hoe de straten zijn ingetekend vergeleken met andere oude kaarten en de huidige situatie maar is wel interessant. Het boek vermeldt onder andere:

“Een bekende familie wil ik nog even bespreken. Het is de familie Geertsema van Sjallema, die hier in de 18^e en 19^e eeuw woonde [..] omdat de familiewapens op de banken in de kerk van Noordhorn voorkomen. Deze familie bewoonde omstreeks 1830 een heerlijkheid, die gestaan heeft op het land, dat thans het eigendom van H. Balkema is, en in de z.g. Moeshorn ligt. De toegang tot deze heerlijkheid lag oorspronkelijk aan de Noorderweg, en ze bestaat nog evenals de tuin, die nu in eigendom aan A. Hummel behoort. [..] grachten en singels strekten zich uit tot aan de tegenwoordige touwslagerij. Tevens behoorde bij dit huis een tuinmanswoning [..] Verder behoorde tot den Noorddijk de boerderij thans behorende aan den heer K. v. Dijk. Een lange weg leidde Oostwaarts langs de landerijen. Deze weg is nog zichtbaar bij het pad, dat naar Den Ham loopt. Deze familie bezat vele eigendommen over huizen n landerijen bij en in Noordhorn [..]

Wikipedia meldt over de Borg Noordwijk in Noordhorn:

“Rond 1780 bevond zich er een borg, Wolders genaamd, die later werd hernoemd tot Noordwijk. Bij deze buitenplaats behoorde ook een bos van 700 zware eiken en beuken, dat in 1852 werd gekapt.”.

Op de website nazatendevries.nl (ze citeren het boek “De Ommelander borgen en steenhuizen”) is nog het volgende over Borg Noordwijk vermeld, waaruit blijkt dat de borg al ouder is want hij werd in 1760 áángekocht door Johan Wolbers.

Noordwijk wordt pas genoemd in de tweede helft van de 18e eeuw. Het is dan in bezit van het lid van de Hoge Justitiekamer Johan Wolbers, die de behuizing, althans een huis te Noordhorn in 1760 kocht. Op de Beckeringhkaart staat dan ook even ten noorden van het dorp de naam Wolbers. In het doopboek van Noordhorn komt in 1765 een hovenier voor van de hoofdman Wolbers. De buitenplaats is er dan dus al.

Hoofdman Wolbers sterft in 1767. Zijn weduwe, Aafje Boerboom, hertrouwt in 1770 met Jan Gerhard Geertsema van Sjallema, aan wie zij in haar testament Noordwijk vermaakte. Zo verkrijgt de familie Geertsema belangrijke goederen te Noordhorn.

Nalatenschap of legaat van Wolbers
Uit de stukken van de diaconie van de kerk van Noordhorn blijkt dat Johan Wolbers bij zijn overlijden 500 gulden naliet aan de diaconie van de kerk van Noordhorn, ten behoeve van de armen.

Het geld werd door zijn weduwe aan de kerk, namens hem, beschikbaar gesteld in 1768. Toen de weduwe van Wolbers hertrouwde werd er voor de diaconie gecollecteerd bij het huwelijk en bedroeg de opbrengst hiervan 31 gulden. (“In en om de kerk van Noordhorn“, pg. 26).

Een dagloner verdiende in die tijd ongeveer 20 stuivers per dag. Het legaat van Wolbers was dan ook een flink kapitaal voor die tijd (bijna twee jaarsalarissen, uitgaande van een zesdaagse werkweek!).

(afbeelding inschrijving Huwelijk, Open Archieven)

– Jan Gerhard Geertsema van Sjallema was een zoon van Johan Geertsema, die meermaals burgemeester van de stad Groningen was.

Na de dood van Jan Gerhard komt bij de boedelscheiding van 1805 het huis Noordwijk met singels, bossen, tuinen en land, te zamen 71 grazen [ca 35 hectare], aan zijn zoon Statius Georg. Ook gestoelten en graven in de kerk hoorde hierbij. Statius Georg Geertsema van Sjallema overlijdt in 1822, zijn weduwe Sibilla Plantina Geertsema in 1842.

– Statius Georg Geertsema van Sjallema was Landeigenaar, lid van de Provinciale Staten en vrederechter. In de periode daarvoor adverteert de familie regelmatig in de krant.

In de Groninger Courant, 14 mei 1799 lezen we: “De Heer GEERTSEMA van SJALLEMA, gedenkt op Donderdag den, 23 May door de Geriehts Wedman J. D. Homan op Boelgoeds Conditiën te laaten Verkoopen: 15 a 20 Extra zware Melkbeesten, 3 beste Bullen-, een party enter en twenter teerzen en Kalver, voorts verfcheiden Paarden waar onder een extra fchone Hingst, als mede (Va gens, Eiden, Ploegen, Mallen, Tynen en al wac tot een Boerdery behoort; Diens gadinge het is, kome ten dage boven gemelt op de Plaats van genoemde Heer te Noordhorn”

In de Provinciale Groninger Courant verscheen op 2 november 1802 een advertentie met de tekst: “De erven van Geertsema van Sjallema bieden hun buitenplaats “Noordwijk” genaamd te huur aan”. (Noordhorn Nu, 15^e Jaargang nr 8-9, september 2018).

Op een later moment wonen ze er echter wel weer, gezien de geboorteplaatsen van kinderen.

Wichgeringa en Nansum

In het Dagblad van het Noorden (5 maart 1932) stond indertijd een heel leuk artikel over Noordhorn. Het Dagblad schrijft:

Aan de noordzijde van Noordhorn vond men eertijds het aardig buiten “Noordwijk”, dat omstreeks het midden der vorige eeuw bewoond werd door Mevrouw Douarière (*een weduwe van een adellijk heer) Geertsema van Sjallema. Ten westen van dit buiten moet volgens de overlevering eenmaal een burcht “Nansum” hebben gelegen”

Op een oude kaart uit 1750 (fragment hier boven) staat Borg Noordwijk, alias Borg Wolders, vermeld als “Wichgeringa“. Ook ander borgen in onze regio staan er op vermeld. Zoals de door het Dagblad van het Noorden genoemde “Nansum“. Er is dus sprake van een correcte overlevering!

Van de familie Tho Nansum compareert van 1625-1677 achtereenvolgens Hero, Taco en Hendrik. Hero en Henricus komen voor op ‘Buirsema’. In 1681 wordt het huis van de overleden Eppo toe Nansum, bewoond door zijn zoon Hendrik, gerechtelijk verkocht. Dit huis ligt volgens de beschrijving vlak bij het dorp Noordhorn, aan de westkant volgens een kaart. Buirsema komt in in 1702 in bezit van Hendrik Bennema. (Nazaten De Vries).

Mogelijk dat de eigenaar over meerdere borgen beschikte en daarom dezelfde naam heeft. Nansum is namelijk ook een gehucht in de gemeente Delfzijl, direct ten oosten van Holwierde. Bij het gehucht heeft ooit een borg gestaan die werd bewoond door het geslacht Tho Nansum, waar waarschijnlijk ook de naam van het gehucht vanaf stamt. De borg is in de tweede helft van de zeventiende eeuw gesloopt.

De Beckeringhkaart

“De jurist Theodorus Beckeringh (1712-1790) publiceerde zijn nieuwe kaart van de provincie Groningen in 1781. Deze kent een sierrand met afbeeldingen van 24 Groninger borgen. [..] Onderzoek heeft duidelijk gemaakt dat het kaartbeeld beduidend ouder is dan het jaar 1781. Beckeringh geeft het Groningen weer van de jaren vijftig, zestig van de achttiende eeuw. De kaart was al in 1767 gereed. Hij schonk een handgetekend exemplaar van ruim een meter bij een meter aan stadhouder Prins Willem V. Dit exemplaar werd in 1795 door de Franse troepen meegenomen naar Parijs en wordt nog altijd bewaard door het Franse ministerie van Defensie.” (De Verhalen van Groningen)

(Beckeringhkaart, 1781 – Noordhorn, Borg Wolbers – afb. Beeldbank Groningen)

Op de kaart is Borg Wolbers bij Noordhorn aangegeven.

“Voor de vervaardiging van de kaart reist Beckeringh door de hele provincie Groningen. Dit levert hem echter niet altijd nauwkeurige metingen en waarnemingen op. Tevens baseert de tekenaar zich op diverse oude schetskaarten. Dit wordt te meer duidelijk wanneer men deze kaart vergelijkt met 18de-eeuwse kaarten van professionele landmeters. Wellicht dat Beckeringh een verouderd leerboek heeft gebruikt. De metingen die Beckeringh heeft verricht zijn niet erg nauwkeurig, hij zit er gemiddeld zo’n 2,5 km naast.” (inter-antiquariaat.nl).

Ondanks deze claim kunnen we mede op basis van de “Groningae et Omlandiae” kaart uit 1750 vaststellen dat ook de Beckeringhkaart hier de juiste locatie van de Borg Wolders c.q. Borg Noordwijk aangeeft.

Het dorp Noordhorn, ‘ uur N. van Zuidhorn, aan denzelfden straatweg, ligt op eene hooge zandbank, telt 720 inw. en heeft insgelijks eene Herv. Kerk, met eenen hoogen en sierlijken naaldtoren; er is tevens eene nette Doopsgez. Kerk; het dorp is bekend door de hier in 1417,1498 en 1581 geleverde gevechten. – Het Koningrijk der Nederlanden, voorgesteld in eene reeks beschrijvingen door J. L. Terwen, 1858. – Bron: “In Vroeger Tijd“

Op de “Kuyperkaart” uit 1867 wordt Borg Noordwijk, net als Nansum, niet meer vermeld.

Afbraak van de borg

Op 28 januari 1852 wordt de verkoop aangekondigd van het buitengoed Noordwijk met landerijen, bossen, tuinen etcetera, anders wordt de behuizing Noordwijk, het schathuis, het hertenhok en de koepel op afbraak verkocht, benevens 700 zware eiken en beuken. Inderdaad is daarna alles gesloopt. Een situatietekening komt voor in het boekje van H.F.Poort, een en ander over de kerken van Zuid- en Noordhorn.

Het afbreken van de borgen was niet ongebruikelijk. In de Franse tijd werd het bestuurlijk systeem van Nederland voorgoed veranderd en de eigenaren van de borgen verloren daardoor veel van hun rechten en inkomsten. Dit had tot gevolg dat in de 19e eeuw er veel borgen werden gesloopt en de materialen, geschikt voor hergebruik, verkocht werden omdat de eigenaar het onderhoud van de borg niet langer kon betalen.

De Hanckemaborg

Een dochter van Georg Geertsema van Sjallema, Elizabeth J.W. Geertsema van Sjallema “afkomstig van het huis Noordwijk in Noordhorn” (Noordhorn 08/10/1808 – Groningen 04/12/1875), huwt op 25 april 1833 met Arnoldus Gelderman, Burgemeester van Zuidhorn en eigenaar van de eveneens afgebroken Hanckemaborg in Zuidhorn.

(Elizabeth Johanna Warmoldina Geertsema van Sjallema, RKD Images)

Van haar is een portret (schilderij) bekend, bovenstaand. Een mooi gemaakt beeld van een “aanzienlijke” inwoner van ons dorp van lang geleden!

(afb. Enna Hillegonda Geertsema van Sjallema, “De brief”, public domain)

Een zuster van haar, Enna Hillegonda Geertsema van Sjallema, was kunstenaar. Bovenstaande werk van haar is in het bezit van het Groninger Museum.

___

Bronnen/meer informatie
• In en om de kerk van Noordhorn, Wija Friso – Uitg. Profiel, 1992
• Kerken van Noord en Zuidhorn – H.F. Poort, 1935
• Groot aantal internetsites, zie links in de tekst.