Wanneer gesproken wordt over ‘de’ Kerk van Noordhorn wordt vaak de kerk van de Hervormde Streekgemeente bedoeld. De kerk van Noordhorn, gebouwd in de 13e eeuw (toren 17e eeuw), steekt met haar toren ruim boven de bebouwing uit en is van ver daarom ook al te zien. Een gezichtsbepalend element, samen met Molen Fortuna, voor Noordhorn.
De late middeleeuwen
De datering van de (oorspronkelijk Rooms Katholieke) kerk op/rond de 13e eeuw, in de late middeleeuwen, is onder andere mogelijk omdat er gebruik is gemaakt van bakstenen. Voor die tijd werden die niet gebruikt. Bij eerder gebouwde kerken werd vaak tufsteen gebruikt, zoals de kerk in Zuidhorn die gedeeltelijk uit tufsteen en gedeeltelijk uit natuursteen is opgetrokken.
De zandrug, gelegen in een moerasgebied, waar Zuidhorn en Noordhorn op zijn gebouwd werden pas echt interessant voor bewoning toen de dijken werden aangelegd vanuit de Abdij van Aduard, gesticht in 1192. Dit klooster was op haar hoogtepunt één van de grootste van Europa en had in totaal zo’n 6.000 hectare grond in bezit.
Het is mogelijk, maar niet zeker, dat de kerk is gesticht vanuit de Abdij van Aduard. Omdat tijdens de tachtigjarige oorlog in 1580 en 1582 een deel van het klooster in Aduard door brand is verwoest, waarbij het archief en de bibliotheek in vlammen opgingen, is dit niet meer na te gaan.
In “Een en ander over de Kerken van Zuid- en Noordhorn” staat echter te lezen: “Wanneer we hier in de grond graven treffen we nog vaak oude fundamenten. Steeds bestaan deze uit kloostersteenen. Schrijver dezes vond ongeveer 5 jaar geleden een stuk fundament van 40 cm. diepte en ongeveer 20 M. lengte. Dit stuk werd in de nabijheid der kerk gevonden, en doet het vermoeden rijzen, dat in de bloeitijd van het Aduarder klooster, tijdens abt Frederik Gaaikinga (1329-1350), een afdeeling van het klooster is geweest. Tijdens de aanleg van de rioleering in ons dorp stootte men midden op de straat op een put” (pg. 14).
Hoewel er dus een gerechtvaardigd vermoeden is voor een relatie tussen de Abdij en de kerk in Noordhorn, is dit nog geen onomstotelijk bewijs.
Door de eeuwen heen is de kerk regelmatig aangepast en verbeterd. In de 17e eeuw werd de huidige toren gebouwd. Uit de “Resoluties van Stad en Lande” blijkt dat de kerk van Noordhorn op 15 november 1650 een bedrag van fl. 3.000 ontving voor de opbouw van de toren. Deze is dus door de provincie betaald.
Het is niet bekend of het dorp Noordhorn toen de kerk gebouwd werd al bestond (maar waarom zou je een kerk bouwen zonder omliggende bewoning?). De oudste documentatie waarin Noordhorn genoemd is stamt namelijk uit 1398.
De Reformatie
In de 16e eeuw kwam de Reformatie. De tachtigjarige oorlog, welke mede in Noordhorn werd uitgevochten, is hier nauw aan verbonden. Kerk en politiek waren indertijd niet gescheiden.
Hoewel veel geschiedschrijvers de tachtigjare oorlog een ‘godsdienstoorlog’ noemden is dit maar gedeeltelijk waar. Het was evengoed een politieke strijd, een strijd tegen een vreemde mogendheid (de Spaanse koning die katholiek was en de aanhangers van de reformatie zwaar vervolgde), aangevoerd door opstandelingen (die ‘protestants’ waren).
Noordhorn viel onder het beheer van de stad Groningen. Pas nadat in 1594 prins Maurits de stad Groningen veroverde op de spanjaarden en de spaanse commandant de stad Groningen had verlaten kon men officieel overgaan tot het protestantisme.
Dit was niet een beweging van onderaf; de overheid dicteerde welke religie toegestaan was. Eerst was het de Rooms Katholieke Kerk die de officiële staatskerk was, en vanaf de Reformatie werd men geacht ‘gereformeerd’ te zijn. Je mocht wel katholiek zijn, maar niet officieel het katholicisme belijden. Veel Katholieken die hier niet in meegingen, sloegen dan ook op de vlucht.
De Abdij van Aduard, door brand beschadigd, werd uiteraard niet hersteld. De stenen van de Abdij werden verkocht als bouwmateriaal voor restauratie van woningen en kerken.
De organisatie-structuur van de kerk veranderde door de reformatie. De kerken kenden nu drie ‘ambten’: predikant, ouderling en diaken. Ouderlingen en diakenen werden gekozen voor hun ambt. Van de kerk van Noordhorn zijn veel oude documenten bewaard gebleven, waaronder een ‘kerkeboek’ uit 1667 waarin alle toenmalige leden zijn vermeld (52 mannen, 79 vrouwen).
Armenzorg
De armenzorg was indertijd niet zo geregeld zoals we dat nu kennen. Tot in de twintigste eeuw waren kerkelijke instellingen grotendeels verantwoordelijk voor de armenzorg.
Tegenwoordig krijgen mensen die zonder inkomen zijn en geen recht op een werkloosheidsuitkering hebben bijstand. Indertijd waren ze aangewezen op de armenzorg. Dat was door de overheid ‘uitbesteed’ aan de diaconie van de kerken. De diaconie moest ook de armenzorg regelen voor wie niet tot de kerk behoorde. Pas in 1965 werd de Algemene Bijstands Wet (ABW) ingevoerd.
“Omdat alle armen in de gemeente moesten worden bedeeld en niet alleen de leden van de hervormde gemeente, geeft het uitgavenboek van diakonie van een dorp als Noordhorn een overzicht van het dagelijks leven van mensen in vroeger eeuwen in het dorp. We krijgen zo een beeld van het leven van de onderste lagen uit de bevolking. De uitgaven aan vreemde armen laten zien hoeveel vluchtelingen en daklozen langs een dorp als Noordhorn trokken en geld van de hervormde gemeente ontvingen” (Friso, pg. 22).
De zorg werd toen veelal niet in geld verstrekt maar in natura. Brood, kleding, herstel van kleding, levering van turf. Zelfs tabak werd betaald door de diaconie! De diakonie zorgde ook dat kinderen “een ABC-boek kregen van de schoolmeester zodat ze naar school konden om te leren lezen en schrijven” (Friso, pg 24).
Arme jongeren werden ‘uitbesteed‘ door de diaconie om te werken. Het geld dat daarmee verdiend werd, kregen ze niet zelf maar werd afgedragen aan de diakonie. Zelf kregen ze kost en inwoning plus eventueel wat zakgeld.
Armenwoningen in Noordhorn
In de Nieuwstraat stonden nog lange tijd twee ‘diaconiehuizen’ oftewel armenwoningen. De woningen bestaan nog steeds maar doen nu dienst als schuur. Ze zijn een aantal jaar geleden gerenoveerd.
In de boekhouding van de diaconie wordt in 1752 vermeld dat er onder andere dakpannen en andere bouwmaterialen werden aangeschaft ter verbetering en onderhoud van een woning aangeduid als ‘het neije huis’.
Hervormde Gemeente Noordhorn
Sinds de vorming van de Protestantse Kerk Nederland (PKN) in 2004 is de Hervormde (streek)gemeente Noordhorn-Saaksum onderdeel uit van de Protestantse Kerk in Nederland (PKN). De kerk is nog steeds actief in gebruik voor de zondagse erediensten. De Hervormde Gemeente staat “in de traditie van de Gereformeerde Bond, dat is een vereniging die de gereformeerde waarheid wil verbreiden en verdedigen binnen de PKN.” (website Hervormd Noordhorn).
Foto’s Kerk van Noordhorn
(Klik op een afbeelding voor groter formaat)
____
Bronnen:
– Een en ander over de Kerken van Zuid- en Noordhorn, H.F. Poort
– In en Om de kerk van Noordhorn, Wija Friso
– Historiek – “De Reformatie”
– Abdij van Aduard, Wikipedia
– Beeldbank, Groninger Archieven
– Overige bronnen: zie links in artikel.
