De doopsgezinde kerk of doopsgezinde vermaning in Noordhorn is een gebouw uit 1838, in 1973 als Rijksmonument aangewezen.
Hoewel de Doopsgezinden een stroming uit de tijd van de Reformatie zijn, werden de doopsgezinden door de protestantse overheid vervolgd. Er was, direct na de tachtigjarige oorlog, maar één kerk toegestaan: de ‘gereformeerde’ staatskerk.
“Niet alleen katholieken werden vervolgd, doopsgezinden hadden eveneens vervolgingen te vrezen. Vooral in het Westerkwartier, waar de zeeuwse prediker Leenaert Bouwensz preekte, waren veel doopsgezinden. In Noordhorn werden in 1550 door hem dertig personen gedoopt. In de stad Groningen mochten doopsgezinden in geen geval samenkomen en wie doopsgezinden zijn huis aanbood voor het houden van bijeenkomsten en vergaderingen, wachtte een forse boete. In de dorpen op het platteland was men niet zo streng tegen de doopsgezinden. Wel had men grote problemen met de ongedoopte kinderen en de huwelijkssluiting van doopsgezinden. Als een van de partners tot de ‘gereformeerde’ religie behoorde moest het voorgenomen huwelijk in ieder geval in die kerk worden afgekondigd.” (Friso, pg. 12-13).
De Doopsgezinde vermaning in Noordhorn is gebouwd als waterstaatskerk, kerkgebouwen die tussen 1824 en 1875 onder toezicht van ingenieurs van Rijkswaterstaat werden gebouwd. Het gebouw verving een eerdere vermaning uit de 16e eeuw. Het is een functioneel en eenvoudig kerkgebouw dat nog steeds in gebruik is.
De doopsgezinden onderscheiden zich van andere kerken uit de Reformatie door de volwassendoop. Daarnaast stonden ze bekend als hard werkend en vanwege een eenvoudige, sobere, leefstijl. Ook worden ze gezien als tolerant, eerlijk en pacifistisch. Het oude adagium van de doopsgezinden ‘in de wereld, maar niet van de wereld’ wijst op een hang naar het mijden van “de wereld” (niet meedoen aan brasserijen e.d.), een “niet-gelijkvormig willen zijn aan de wereld”.
Geschiedenis Doopsgezinde Kerk Noordhorn
In de periode 1551-1582 werden in Ezinge ca. 25, in Niehove 25 en Noordhorn 32 personen gedoopt. Tot welke gemeenten deze dopelingen behoorden is niet meer vast te stellen. In de periode 1555 – 1570 splitsten de Mennisten in Nederland en Oost-Friesland zich in meerdere groepen. [..] Door steeds verder gaande splitsingen en gebrek aan andere informatie is de gemeenteontwikkeling in de 16e en 17 eeuw in het Humsterland nauwelijks te volgen. Omstreeks 1710 zijn er in het Humsterland twee gemeenten: één der stroming van de Groninger Oude Vlamingen en één der stroming van de Vlamingen.
De gemeente der Groninger Oude Vlamingen vergaderde op Gaaikemaweer, de vermaning daar werd in 1778 verkocht toen de betreffende doopsgezinde gemeente wegens gebrek aan leden werd opgeheven. De leden sloten zich aan bij de Vlaamse gemeente op de Jensemaweg in Humsterland. De leiding van de gemeente berustte in de eerste helft van de negentiende eeuw bij de leraar en de kerkeraad van 5 leden.
De beroeping in 1818 van Gerrit Bakker uit Oldeboorn, die gestudeerd had aan de “Kweekschool” te Amsterdam (opleidingsinstituut voor doopsgezinde predikanten), heeft grote invloed op de gemeente en haar omgeving gehad. Vanaf 1826 werden er pogingen gedaan om een nieuw kerkgebouw te verkrijgen. Dit lukte in 1838. De overheid gaf 20% subsidie onder beding dat de architectuur onder toezicht van een ambtenaar van “den Waterstaat” zou geschieden.
Op 30 september van dat jaar werd de laatste doopsgezinde dienst in de vermaning aan de Jensemaweg in Humsterland gehouden en op 18 november werd de nieuwe kerk aan de Langestraat te Noordhorn met het meubilair uit de oude vermaning in gebruik genomen.
De naam van de gemeente werd gewijzigd in Doopsgezinde gemeente Noordhorn. De lege vermaning aan de Jensemaweg werd bij publieke verkoping van 29 april 1839 verkocht. De hoogste bieders waren leden van de Christelijk afgescheiden gemeente van Ezinge, die het gebouw voorlopig als kerk voor hun gemeente in gebruik namen. Na realisatie door de Christelijk afgescheiden gemeente van een eigen kerkgebouw te Ezinge in 1842, kreeg de oude vermaning een particuliere bestemming. De oude vermaning werd in 1862 gesloopt en vervangen door twee nieuwe woningen.
In 1970 werden de doopsgezinde gemeenten van Den Horn, Pieterzijl en Noordhorn samengevoegd. De nieuwe gemeente heet de “Verenigde doopsgezinde gemeente in het Westerkwartier van Groningen”.
(Naar/bron: Groninger Archieven)
Doopsgezinde kerk Pieterzijl
De doopsgezinde kerk te Pieterzijl werd in 1814 gebouwd. De kerk bevindt zich echter in Grijpskerk.
In 1892 werd de kerk verplaatst naar Grijpskerk omdat men geen predikanten voor de vacante doopsgezinde gemeente kon vinden die in de pastorie in Pieterzijl wilden wonen omdat het dorp slecht bereikbaar was. Zij gaven daarom de voorkeur aan Grijpskerk. Er werd om deze reden een nieuwe pastorie gebouwd in Grijpskerk.
Drie jaar later werd de kerk en grotendeels in Grijpskerk weer opnieuw opgebouwd. Sommige bronnen zeggen dat de kerk ‘steen voor steen’ is afgebroken en herbouwd in Grijpskerk, anderen menen: “Niet het hele gebouw werd overgebracht: het betrof vooral waardevolle onderdelen, zoals de kroonluchters, de banken voor ambtsdragers en de gevelsteen.” (“Kerstvloed 1717, een Pelgrimstocht”, P. H. Nienhuis, pg 50).
Een andere verklaring waarom de predikanten niet in de pastorie in Pieterzijl wilden wonen wordt ook wel gezocht in het feit dat in juni 1883, enkele maanden voor het vertrek van de laatste predikant ds. Botke, zijn dienstmeid (de 19-jarige Anna Oosterhuis) was verdronken in het naast de pastorie gelegen Zijldiep.
Het is uiteraard goed mogelijk dat de predikanten liever niet in de woning wilden wonen waar zo’n verschrikkelijk ongeval aan gerelateerd was. Wellicht wilden ze niet het risico lopen dat hun partner of kinderen hetzelfde zou overkomen? Maar de bereikbaarheid van het dorp zal waarschijnlijk toch echt wel de belangrijkste reden zijn geweest. Dat vervolgens een compleet kerkgebouw verhuisd is en de kerkbezoekers vervolgens ruim vier kilometer moesten reizen, in die tijd vaak te voet, om naar de kerk te gaan is in deze tijd niet meer voorstelbaar.
De pastorie van de Doopsgezinde kerk in Pieterzijl bestaat nog steeds en is in gebruik als woonhuis. Waar de kerk oorspronkelijk stond, staat nu de “schoolmeesterswoning”, gebouwd eind 19e eeuw.
De kerk in Grijpskerk staat enigzins verstopt tussen de bebouwing. Het gebouw is nu in gebruik als aula. In 1984 is de kerk overgedragen aan de Stichting Oude Groninger Kerken.
Doopsgezinde kerk Den Horn
De doopsgezinde kerk in Den Horn was vanaf 1970 een timmerwerkplaats maar is tegenwoordig in gebruik als woning. Naast de kerk stond oorspronkelijk een kosterswoning die later is afgebroken. De voormalige pastorie is nog steeds intact maar niet meer als zodanig in gebruik. De vermaning in Den Horn had een streekfunctie en bediende gelovigen uit de wijde omtrek.
Het gebouw kon tot stand komen door de aankoop van een stuk grond in 1736 voor het bedrag van 100 gulden. De heer van het kerspel Aduard verkeerde in 1736 in financiële nood en dit gaf de doopsgezinden gelegenheid de grond en een vergunning te verkrijgen voor de bouw van de vermaning.
Ontbrekende archieven
De archieven van de Doopsgezinde gemeente zijn slechts voor een deel bewaard gebleven. Volgens overlevering is het oudste gedeelte van het archief in de periode 1880-1900 gebruikt bij het aanmaken van de kolenkachel in de kerk. Verder zijn de archiefbescheiden van de boekhouder van het gemeentefonds uit de periode 1914-1939 door brand bij hem thuis verloren gegaan.
Foto’s Doopsgezinde Kerk Noordhorn
_____
Bronnen
– Groninger Archieven
– Stg. Open Monumentendag Gemeente Westerkwartier
– Nazaten De Vries
– In en Om de Kerk van Noordhorn – Wija Friso, 1992
– Kerstvloed 1717, een Pelgrimstocht – Piet H. Nienhuis, 2017
– (overleveringen van) Th. v.d. Meulen † 05-01-1989, Pieterzijl
– overige bronnen, links in artikel.
